Ing Salangan ning Aldo at Bulan

This is a rare phenomenon—my first and only fantasy work (so far) written in Kapampangan. A renowned Kapampangan published poet found my work masanting ya pangabalangkas, or beautifully written. However, the literary Kapampangan I used in this short story will turn off Kapampangans of my age, because there are a lot of words not used in everyday conversations.

I don't expect most Filipinos to understand it either, because Kapampangan is not as popular as Cebuano or Ilocano, but I'll post it here anyway for the purpose of archiving. Just to give you an idea, it's a modified version of the war between Lord Sinukuan of Mount Arayat and Lord Namalyari of Mount Pinatubo.

Ing Salangan ning Aldo at Bulan
(The War of the Sun and the Moon)

Ating aduang misusumangid a bunduk king labuad ning Kapangpangan. Nu ya man magbili ing tau king balen, e malyaring ali no abatiauan ding ulma ra ring aduang bunduk liban ustung malulam. Bala mu mangatayag lang kalalangan a ginulis nang uikan ning Indung Tibuan king irung suklub.

Ali la mamako ding bunduk king karelang pangatikdo; anti la mong makabili king lugal da para mantabe karing taung manuknangan king meto sikluban banua.

Keta ya nung nu saslag ing aldo at lalabul ing amian makatalakad matikas ing Bunduk Alaya. Ini ing apiling lugal nang Apung Sinukuan king Indung Tibuan bilang kayang kayarian. Karin ya king kagulutan ning bunduk magumpisang manaktang sala ing aldo, uling ing abak—manibat muklat sumala manggang gatpanapun—malilyari ya king kapanibalan nang Apung Sinukuan.

"Ali ustu," ngana ning Apung Aldo king kayang kapatad a magdatun ketang sumangid a bunduk. "Miyalilan la mung tubung mangatako at mangapaslang ding dayung talasakup."

Ing pakisabian nang Apung Sinukuan ati yu pa king marayung sumangid. Potang magsalita ya kasiuala yang duldul, dapot alang makaramdam kayang tau nune ring anitu at laman gabun.

"Alang migbayu, kapatad," sundu na. "Mengapalako la pin ding dayu, oneng detang anggang pale a tenam da—ding lakanbalen, ding dayung paralan nung makananu mabiye, at aliua pang karokan—penyese dong bina ring tubu. Kailangan lang iragsa at silaban ding lakanbalen bang makapagumpisa yang pasibayu ing labuad."

Ing kayamanu nang Apung Sinukuan, keta ya pang Bunduk Pinatubu. Keta ya king gulut ning bunduk a ita lalbug ing aldo potang mamiye neng dalan para king dalumdum ning bengi. Kayarian neng Apung Namalyari ing bunduk king albugan at keta ya maging kulul balintauak ing aldo potang silimsilim. Ibat king pangaralumdum manggang galingaldo, ing mangasiua i Apung Namalyari. Metung ya mu mata inia ing bulan e ya makaying makayaclap e anti ing aldo.

"Ali ta kailangan siran ing sablang telakad at susundu na pang palabungnan ning tau, kapatad," pakibat ning Apung Bulan. "Pabustean mo ring tau king panyaptan da. King keluatan, lumual mu rin nung nanung pekamasanting para karela. Pablasang yan ing ketauan da."

Agyang pang ilang adua ring metanarang mamatau king sablang biye Kapangpangan, parati lang mipapate ri Apung Namalyari at Apung Sinukuan. Ing metung, ya ing manampus at maglasak; ing metung, ya ing magpabiye at gagaua.

Dapot agyang ali la mikasundu't pane lang mipapatlalu, dapuli yang pane ing laban da. King balang kamatayan ating mibabayit; king balang pamaglalang ating masisira; king balang sikanan a magagamit, ating dapat a mayayari. Ining ligligan dang alang patda ing mumulma king biye. Yapin ini ing magsilbing bagse a makapagpasulung king bangka ring tau pataglus king kaba ning panaun.

Megumpisa ya bilang metung a kapatagan siping ning uauang maragul ing labuad Kapangpangan. Ing lugal a iti menyampukaki ya king nyaman kalikasan—prutas at gule na malaut magisan, malinis a danum a malyaring gamitan king pamandilu, pamamipi, pamaninum, at pamaglutu da ring supling ding pekaminunang pengari, at kaueuan a ala mu namang kapauit king sablang makasaup king biye ning tau.

Bilang ablas, sinese do ring tau Kapangpangan ding anggang bage a biniye ning Indung Tibuan uling ya ing karelang pane sasandalan bang kumabiye. Maralas lang magpasalamat ding tau king ilug, karing pung mangatas, king gabun, uran, at angin. Pati na king aldo, bulan, at batuin.

Dapot king pamagdatang da ring talasakup, mengasambaloku ya ing panteng pamanagus ning danum king uaua at meging alauli. Ing kapauman menakitan yang nganib. Mibakulud yang lakuas ing uanan at mepitpit ya king kababan ing kayli.

Anti lang buyun ding talasakup a sinabpang king pampang nung nu patag ing buangin. Ding kaueuan at kagubatan, penalilan dong lakanbalen, nung nu karin ing tau at salapi ilang busal ning biye. Geua rong alipan ding anggang tubu—timaua man o ali—at ding tubung mamuntukang e bisang magpayipus, mekiyusig la king kaburian ding dayu kalibe ning laksalaksang tustun. Pemintuan da la ring talasakup, agyang pang ing peparapat da karela kapanasakitan karing karaya ra.

Pati pamagsamba da ring tubu metagkil; detang taung e bisang suklab king paniniualang pipilit da ring talasakup, penabas do batal, penyilab dong mabiye, at pemaril alang lunus. Ding anitung paulagan dang bina ring tubu—uli mong marok lang sasamban king panlalaue ring dayu—pepalako do ngan. Ding e memintu, mengaturan la at mengayaus magkukulam.

Biasa la ngan sumulat at mamasa ring tubu, oneng ing pamagkulit, elilan dang aliuang sulat ding talasakup. Kabirabira, meging lang mangmang pasibayu ring taung maluat nang matni buntuk. Ding ali mebiasa king bayung pamanyulat, mengabansagan la mong bolang.

Nung dati ing bangka yang saken at ing danum yang dalan, karatang da ring talasakup, mengabayit la ring dalan batu bang. Pemanggaua ro reni bang makakimut lang masalese ring kalesa, kotsi, at aliuang saken panggabun da ring dayu.

Mikamas la mu rin ding tubu kelambatan. Ali da pepaburian ding tau ing manggang suku ing sasamsaman do pibandian, ing paparapatan dong alang painaua't bayad, ing panyakalan do batal ustung sasaingsing la't lalaban, ing pamulbulan da lang alang patugut, at ing gagauan deng carane sulip ding dayu ing Indung Tibuan.

Ding mapilan a Kapampangan, pelalu na retang alang pagnasan nune katimauan, binukal la daya at meging lang malaban salang king mapandamusak at paslang a kapanibalan ding talasakup. Agyang pang kulang kulang la sandata, masikan lub dong tininggasi ring sablang dayu. King kalam da ri Apung Sinukuan at Apung Namalyari, kapamilatan ning mamaping kapanamdaman ding tau balen at ding mamataung anitu, apalako do ring talasakup at ikua ne ning balen pasibayu ing kabilyang timaua.

Dapot mipakirut la ring mikapatad a Apu. Bista man ala no ring dayu, ding penanam da naman king labuad—detang sablang makasira king kalikasan at makayabit palalam king kabilyan tau— mesundu at menyampukaki la. Ding bayaning linaban, pemandurungan da la pin, inia bandang tauli, ila ring mengakanlas bilang pun karing miyayaliuang balen Kapangpangan—pati ring lakanbalen.

Mengapakirut la ring mikapatad a Apu uling detang pung bayung kanlas, ila mu rin ding minyundu king likuan dang sablang kapaslangan ding dayu. Ding kabiasnan kalikasan at ding masampat kulturang tibuan, mengalimpas la. Detang binang makapanasakit at makalako sampat king Indung Tibuan, ati la pa mu rin, at palabungnan dong mabilis ding pun mamalen.

King bitkil nang Apung Sinukuan, ala yang buring gauan nune ing siran la ring anggang lakanbalen uling king panlalaue na, deni ring uyat ning anggang kapanyiran e mu king kalikasan nune pati king ugaling tau.

"Ing malyari ustung mesira na la," nganang Apung Sinukuan, "magbalik lang kusa ring Kapampangan king biye da iniang e de pa itdak ding dayu ing labuad. Nung paburian tamung daptan ning tau ing buri na, matampus la ring anggang tubung kabiasnan."

Ali ya mamayun ing Apung Bulan. Dapot pepabustean ne pang mayaring mangamanu ing kayang kapatad.

Dagdag nang Apung Sinukuan, "Biniye ta ya ing kaniglan at dalumdum ning bengi bang painaua ya ing tau; oneng ngeni, atin neng sarili nang sulu at nanunanung panulu bang makapanintunan ya agyang bengi—para nanu? Bang dakal ya salapi manggang maging katakata. Uling ustung mapera ka king lakanbalen, e mu pangakabsi ing akua mu, nune upaya."

Lakuas yang e mamayung i Apung Namalyari, oneng masakit yang pataran king pamagsalita ing Apung Aldo.

Ngana pang Apung Sinukuan, "Kanita malugud neng tatanggapan ning balat ning tau ing pali ning aldo, pablasang makasaup ya ini king pamananam pale; dapot ngeni, kasaman da na ing pali uli mo kanung tutuling la kule. At nanu mang matuling o komanggi—agyang pang ini ing tune rang balat—meging matsura king panlalaue ra uling ini ing kaisipan a pepakan ding talasakup. Kekang pansinan ngeni, gauan na ing sablang nanu bang puti ya—at detang anggang bageng likas a biniye da kaya kabayit na. At nung e ya magtagumpe king buri nang malyari king pangatau na, magtanam yang sora at diri king kayang sarili."

Inisip nang Apung Namalyari, ninanu na mong manintunan yang bengi ing tau? "Buri mu kasi," ngana mu ning Apung Bulan king isip na, "king kapanibalan mu la mu makagising ding tau." Kayi nganang mekibat king kapatad na, "Ing tau, tandanan mu, lelangan ne mu naman ning Indung Tibuan. Nanung upaya tamung makiyambula karing panyaptan at pagpilian da ring tau?"

"Kapatad!" samal nang gulisak Apung Sinukuan. "Ikatamu ing tinaguri ning Mangatiang Miglalang para manantabe kening biye Kapangpangan! Ali ta pa uari kimut kanian keang karakal da nang bage ding lalbug king balabad."

"Dapot nung ibatbat mo ring lakanbalen," pakibat ning Apung Bulan a mitatas na mu naman siuala, "ali me mu naman apasaplala ing biye ring tau uling ali sane no king makanining paralan biye. Pota mong siran mu la, makananu yang kumabiye ing tubung dagul lakanbalen king kabundukan, kaueuan, o marangle? Nanung balu na ning anak a kimo?"

"Bakit ganakan mo pa ring dagul lakanbalen kingsa karing tubung alang balu king biye lakanbalen?" ngana ning Apung Aldo. "Manintunan la mo king lakanbalen; potang kayi, e ra balu, pamulbulan da na la ring sarili dang karaya. Ali no mikakabangka ring tau. Ala nang maglualu. Ing busal ning pangatau, yapin na ing salapi at upaya. Ala nang mipapanyaup. Mipapamiasa na la bang mung milage king kabiliang makabakulud."

Uling ali la mikasundu ring mikapatad, mipamasibas lang mangaragul a batu king mua da king balang metung. Pengaku rang ala lang ali gauan para malyari ya ing kaburian da. Tinuknang lang misasabi at minisip malalam. Uling mikapatad la at pareu lang ibat king pusad ning Banua, milupa la ring balak dang gauan: tagkilan dong pasibayu ring mapilang tau anti iniang linaban la ring mamalen karing dayu, at denan kalam—diuatang kabiasnan, sikanan, at kapanuplayan—para misulung la ring kapaniualan da ring adua dikil king kalma ning meto Kapangpangan.

Ibat iniang mitimaua la ring Kapampangan palual ning buslu ra ring talasakup, ini pang dili ing mumunang salangan da ring mikakaraya king kasalesean ning labuad ning Kapangpangan. Ing maging pisalangan yapin ing mabilug a Kapangpangan.

Ing pate ning aldo't bulan, mibait ne.